สำนวน เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด ใช้ในการเปรียบเปรยถึง ผู้ที่ไม่มีที่อยู่เป็นหลักแหล่ง ร่อนเร่ พเนจร ไปทั่ว ไม่มีที่อยู่อาศัยเป็นหลักแหล่งแน่นอน
ที่มาของสำนวน เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด คำว่าเจ้า หมายถึงเจ้าที่ เจ้าทาง เทวดาอารักษ์ที่คนไทย เชื่อว่าเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่มีตัวตนอยู่ ณ ที่ใดที่หนึ่ง โดยทั่วไปนิยมสร้างศาลไว้ประจำบ้าน และทำพิธีอัญเชิญให้เจ้าเข้ามาอยู่ที่ศาลนั้น(สถิตอยู่) เพื่อช่วยให้การปกป้องรักษาเคหะสถานนั้น ๆ และให้คนในบ้านกราบไหว้ขอพร
ส่วนคำว่า "สมภาร" หมายถึงพระที่เป็นเจ้าอาวาส ต้องพำนักประจำอยู่ที่วัด
เจ้าที่ไร้ศาลหรือสมภารที่ไม่มีวัดอยู่ จึงเปรียบกับผู้ที่ไม่มีที่อยู่ประจำเป็นหลักแหล่ง ร่อนเร่ พเนจร ไปทั่ว ไม่มีที่อยู่อาศัยเป็นหลักแหล่งแน่นอน
- เจ้า หมายถึง (๖) น. เทพารักษ์ เช่น เจ้าพ่อหลักเมือง.
- ไม่ หมายถึง ว. มิ, คำปฏิเสธความหมายของคำที่อยู่ถัดไป เช่น ไม่กิน ไม่ดี, ถ้าอยู่ท้ายคำ ต้องมีคำ หา อยู่หน้า เช่น หากินไม่.
- มี หมายถึง (๑) ว. รวย เช่น เขาเป็นคนมี ไม่ใช่คนจน, ไม่เปล่า, ไม่ว่าง, เช่น ในหม้อมีข้าว ในห้องน้ำมีคน.
- ศาล หมายถึง (๓) น. ที่สิงสถิตของเทวดา เทพารักษ์ หรือเจ้าผี เป็นต้น เช่น ศาลเทพารักษ์ ศาลเจ้า ศาลเจ้าแม่ทับทิม.
- สมภาร หมายถึง [-พาน] น. พระที่เป็นเจ้าอาวาส. (ป., ส. สมฺภาร).
- วัด หมายถึง น. สถานที่ทางศาสนา โดยปรกติมีโบสถ์ วิหาร และที่อยู่ของสงฆ์หรือนักบวชเป็นต้น.
ตัวอย่างการใช้งาน สำนวน เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด ในประโยค
1. ตั้งแต่เขาไปสร้างเรื่องไว้จนถูกไล่ออกจากบ้าน ก็กลายเป็นเจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด ไม่รู้เขาไปอยู่ที่ไหน2. เธอเลิกทำตัวเป็นเจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัดเสียที ไปหางานทำให้เป็นหลักแหล่ง จะได้มีโอกาสลืมตาอ้าปากกับคนอื่นเขาบ้าง
3. คนเร่รอนที่มานอนที่สนามหลวง มีหลายแบบ บางคนก็เป็นคนเร่ร่อน ไม่มีญาติพี่น้อง บางคนเคยมีธุรกิจ แต่ผิดพลาด ล้มเหลว ต้องขายสมบัติทั้งหมด ไม่มีอะไรเหลือ กลายเป็นคนพเนจร เหมือน จ้าวไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด อาศัยรอบๆ สนามหลวง
4. เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด บุคคลใดไม่มีซึ่งที่อยู่ พิเคราะห์ดูดังว่ามันน่าหัว ไร้หลักแหล่งสถาบันหรือครอบครัว ก็คงมั่วไม่มีหลักจะพักพิง
5. กรุงเทพวันอาทิตย์, ปกหน้า. เจ้าไม่มีศาล. โดย ออฟเร็คคอร์ด. เจ้าไม่มีศาล. เหมือน “เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด”กับการประชุมคณะกรรมการ การทางพิเศษฯ
6. "ทักษิณ" จัดหนัก ทุ่มเงินซื้อทีมฟุตบอลชื่อดัง ทำให้ ณ เวลาพฤติกรรมระเห็จเร่ร่อนไม่มีหลักแหล่งของเขาจึงไม่ต่างอันใดกับ 'เจ้าไม่มีศาลสมภารไม่มีวัด'. ล่าสุด กับกรณีการทุ่มเงินมหาศาลซื้อสโมสรฟุตบอล
7. พลัดที่นา คลาที่อยู่" คนที่เดินทางไปในต่างถิ่นต่างที่ เปรียบว่าเป็น "เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด" ต้องตกระกำลำบาก เพราะห่างไกล "บ้านเคยอยู่ อู่เคยนอน"
8. "เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด. คนจรจัด ซัดเซ เร่ร่อนเร้น. ยามตกยาก ตรากตรา ช้าราเข็ญ. ต้องกลายเป็น Homeless สังเวชใจ.
9. เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด. เจ้าในที่นี้หมายถึงเทวดา หรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่คนเคารพนับถือ เช่น พระภูมิเจ้าที่ เทพารักษ์ ฯลฯ. ซึ่งมักมีผู้ปลูกศาลให้ และนําเครื่องบูชาต่างๆ ไปถวาย
10. "เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด" กลับบ้านที่เคยอยู่ตั้งแต่เด็กก็ไม่ได้ กลับไปนาหายายก็ไม่ได้ จะไปหาพ่อนอนบ้านย่าก็ไม่ชินอีก สุดท้ายก็ดั้นด้นขับรถกลับหอในเมือง
แหล่งข้อมูลเพิ่มเติม สำนักงานราชบัณฑิตยสภา