สำนวน ข้าวเหลือเกลืออิ่ม ใช้ในการเปรียบเปรยถึง สภาวะที่บ้านเมืองนั้น บริบูรณ์ไปด้วย ข้าวปลาอาหาร มีอาหารให้ประชาชนนั้นบริโภคได้อย่างเพียงพอ ไม่ขัดสน เป็นช่วงเวลาที่ประชาชนใช้ชีวิตกันอย่างมีสุข ไม่ขัดสน เกิดจากการบริหารงานที่ดีของรัฐบาล
ที่มาของสำนวน ข้าวเหลือเกลืออิ่ม ข้าวเหลือเกลืออิ่ม เป็นสำนวนหมายถึงภาวะที่บ้านเมืองบริบูรณ์ด้วยข้าวปลาอาหาร. คนไทยกินข้าวเป็นอาหารหลัก คนไทยส่วนใหญ่จึงมีอาชีพทำนา. บางพื้นที่ของประเทศไทยมีน้ำท่าอุดมสมบูรณ์มาก สามารถทำนาได้มากกว่าปีละ ๑ ครั้ง ทำให้มีข้าวปลาอาหารบริบูรณ์ เมื่อข้าวปลาอาหารบริบูรณ์ มีจำนวนมากเหลือกินเหลือใช้ จึงพูดว่า ข้าวเหลือ. ส่วนเกลือนั้นเป็นเครื่องปรุงรสอาหารที่สำคัญ และเป็นส่วนประกอบสำคัญในการถนอมอาหารของคนสมัยก่อน เมื่อพูดว่า ข้าวเหลือ จึงต่อด้วย เกลืออิ่ม เป็นสำนวนว่า ข้าวเหลือเกลืออิ่ม หมายถึงมีอาหารการกินอุดมสมบูรณ์ เช่น เมืองไทยเป็นเมืองที่อุดมสมบูรณ์ ข้าวเหลือเกลืออิ่ม ไม่มีใครอดตาย.
- ข้าว หมายถึง น. ชื่อไม้ล้มลุกหลายชนิดหลายสกุล ในวงศ์ Gramineae โดยเฉพาะชนิด Oryza sativa L. เมล็ดเป็นอาหารหลัก มีหลายพันธุ์ เช่น ข้าวเจ้า ข้าวเหนียว.
- เหลือ หมายถึง (๑) [เหฺลือ] ก. เกิน, เกินต้องการ, มาก, มากเกิน
- เกลือ หมายถึง (๑) [เกฺลือ] น. วัตถุที่มีรสเค็ม ใช้ประกอบอาหารเป็นต้น โดยทั่วไปได้มาจากนํ้าทะเล, เกลือสมุทร ก็เรียก
- อิ่ม หมายถึง (๑) ก. เต็มแล้ว, พอแล้ว, หายหิว, หายอยาก.
ตัวอย่างการใช้งาน สำนวน ข้าวเหลือเกลืออิ่ม ในประโยค
1. คุณตาเล่าให้ฟังว่าสมัยก่อนบ้านเรามีฐานดีมากขนาดที่เรียกว่าข้าวเหลือเกลืออิ่ม อยู่กันอย่างสุขสบาย2. ผมจะตั้งใจทำมาหากินเพื่อให้คุณพ่อคุณแม่ ได้อยู่กันอย่างสุขสบายมีข้าวเหลือเกลืออิ่ม ไม่ต้องดิ้นรนตรากตรำทำงานเหมือนทุกวันนี้
3. ข้าวยากหมากแพง หมายถึง : ภาวะขาดแคลน เข้าสู่สภาวะที่ลำบาก เศรษฐกิจไม่ดี เช่น ยุคนี้เป็นยุคข้าวยากหมากแพงจริงๆ อะไรๆก็แพงไปซะหมด ข้าวเหลือเกลืออิ่ม
4. ข้าวเหลือเกลืออิ่ม หมายถึง บ้านเมืองที่บริบูรณ์ด้วยข้าวปลาอาหาร
5. ข้าวเหลือเกลืออิ่มสุขเกษมเปรมประชา ถ้าสมรรถไชยชนะไซร้ จะมียุค”. แต่พิธีแข่งเรืออย่างว่าไว้ในกฎมนเทียรบาล ได้ทำมาเพียงในชั้นกรุงเก่า มาถึงครั้งกรุงรัตนโกสินทรหาได้ทำไม่.
6. ถ้าเห็นหมอกขึ้นดังรูปวัวในหนทักษิณและปัศจิม ข้าวเหลือเกลืออิ่มแล. ถ้าเห็นเขียว แพ้ท้าวพระยา. ถ้าเห็นแดง แพ้ฝูงคนทั้งหลาย. ถ้าเห็นเมฆขาว คนทั้งหลายอยู่ดีกินดีแล.
7. ความสำคัญของเกลือยังมีอยู่ในสำนวนว่า “ข้าวเหลือเกลืออิ่ม” สะท้อนให้เห็นลักษณะเศรษฐกิจว่ามีความอุดมสมบูรณ์ เพราะมีข้าวและอาหารหรือข้าว คือเกลือมั่งคั่งบริบูรณ์ .
8. “ข้าว” เป็นพืชเศรษฐกิจและเป็นอาหารหลักของคนไทยมาทุกยุคทุกสมัย คนไทยจึงมีความผูกพันอยู่กับข้าว วัฒนธรรมไทย ด้วยเหตุนี้คนไทยจึงมักใช้คำว่า “ข้าว” เป็นความเปรียบ จึงมีคำที่เกี่ยวข้องกับข้าวรวมถึงสำนวนไทยที่เกี่ยวข้องกับข้าวเป็นจำนวนมาก เช่น กินข้าวต้ม, กินข้าวลิง, กินน้ำตาต่างข้าว, แก่เพราะกินข้าว เฒ่าเพราะอยู่นาน, ข้านอกเจ้าข้าวนอกหม้อ, ข้าวก้นบาตร, ข้าวแดงแกงร้อน, ข้าวยากหมากแพง, ข้าวเหลือเกลืออิ่ม, ข้าวใหม่ปลามัน, คว่ำข้าวเม่า, ชั่วหม้อข้าวเดือด, ตำข้าวสารกรอกหม้อ, ทุบหม้อข้าว, บนข้าวผี ตีข้าวพระ, ไม่ได้เบี้ยออกข้าว, ไม่ได้เบี้ยเอาข้าว, หนูตกข้าวสาร, หมดแรงข้าวต้ม, หมาเห็นข้าวเปลือก, หุงข้าวประชดหมา(ปิ้งปลาประชดแมว)
9. เมื่อใดที่อยู่ในสภาพ "ข้าวเหลือเกลืออิ่ม" ประชาชนก็จะมีความสงบสุข แต่เมื่อเกิดข้าวยากหมากแพง ประชาชนก็จะหน้าดำคร่ำเครียดด้วยความทุกข์
แหล่งข้อมูลเพิ่มเติม สำนักงานราชบัณฑิตยสภา
