สำนวน ตื่นแต่ดึกสึกแต่หนุ่มนั้นใช้ในการเตือนสติให้เรารู้จักทำอะไรในช่วงเวลาที่เหมาะสม จะทำให้ประสบความสำเร็จมากที่สุด และดีที่สุด การเลือกเวลาที่เหมาะสมในการที่จะทำอะไรก่อนหรือหลัง หรือช่วงเวลานี้ควรที่จะทำอะไรนั้นเป็นการวางแผนการทำงาน ไม่ใช่เป็นการทำไปมั่วซั่วไม่มีจุดหมายย่อมได้รับผลสำเร็จดีกว่าการที่ทำโดยที่ไม่ได้วางแผนอะไรเลย โดยที่มาของสำนวน “ตื่นแต่ดึก สึกแต่หนุ่ม” นั้นมาจากการตื่นนอนเช้านั้นจะทำให้เราสามารถทำงานให้เสร็จได้ก่อนที่คนอื่นจะเริ่มทำงาน ซึ่งเหมือนกับนกที่ตื่นเช้า ย่อมจับหนอนได้ก่อน เราได้เริ่มงานก่อนคู่แข่ง และเสร็จก่อนคนอื่นย่อมประสบความสำเร็จมากกว่าด้วย ส่วนประโยคที่กล่าวว่า สึกแต่หนุ่มก็เหมือนกัน กล่าวคือ ถ้าเราบวชเป็นพระถ้าคิดจะสึกก็ไม่ต้องบวชนานหลายๆพรรษาเพราะถ้าเราสึกตอนแก่กำลังวังชาก็ไม่มีพอที่จะประกอบอาชีพอะไรได้ สึกออกมาก็เปล่าประโยชน์ต้องอาศัยลูกหลานกิน ถ้าคิดว่าจะสึกก็ให้รีบสึกแต่ยังหนุ่มๆ จะได้มีกำลังวังชาแข็งแรงพร้อมที่จะประกอบอาชีพได้ นั่นเอง
- ตื่น หมายถึง ก. ฟื้นจากหลับ เช่น ตื่นนอน, ไม่หลับ เช่น ตื่นอยู่
- แต่ หมายถึง บ. นำหน้านามบอกเวลาที่เป็นจุดเริ่มต้น เช่น มาแต่เช้า, จาก เช่น มาแต่บ้าน.
- ดึก หมายถึง น. เวลามืดนานแล้ว, เวลาคํ่ามากแล้ว.
- สึก หมายถึง (ปาก) ก. ลาสิกขา, ลาสึก ก็ว่า.
- หนุ่ม หมายถึง น. ชายที่มีอายุพ้นวัยเด็ก นับตามความนิยมตั้งแต่ ๑๕-๓๐ ปี.
ตัวอย่างการใช้งานสำนวนไทยที่กล่าวว่า ตื่นแต่ดึก สึกแต่หนุ่ม ในประโยค
1. ผมเคยมีความคิดอยากเปิดร้านเบเกอร์รี่ แต่ตอนนั้นยังไม่กล้าลงมือทำอะไร จนมีผู้ใหญ่กล่าวว่าให้ตื่นแต่ดึก สึกแต่หนุ่ม หลังจากนั้นผมก็เริ่มเรียนทำขนมอย่างจริงจัง จนตอนนี้ผมก็ประสบความสำเร็จมีร้านเบเกอร์รี่เป็นของตนเองแล้ว2. นักเรียนเมื่อกำลังอยู่ในวัยเรียนจงตั้งอกตั้งใจศึกษาเล่าเรียนอย่างเต็มที่ เมื่อจบออกมาแล้วจะได้ประกอบอาชีพตามที่เราได้เล่าเรียนมา จงประพฤติตนให้เหมือนคำโบราณที่กล่าวไว้ว่า “ ตื่นแต่ดึก สึกแต่หนุ่ม ”
3. หมายถึงรีบทำหน้าที่ที่ควรทำให้สำเร็จลุล่วงไป ตื่นแต่ดึกคือก่อนรุ่งเช้า เพื่อเร่งรีบทำงาน ส่วนการสึกแต่หนุ่ม แสดงว่าการบวชเป็นหน้าที่ของลูกชายทุกคน เมื่อถึงวัยที่บวชก็ควรบวชเพื่อจะได้สึกออกมามีครอบครัวหรือทำงานอย่างอื่นต่อไป ดีกว่ารั้งรอจนอายุมาก มีภาระต่างๆ แล้ว จะบวชไม่สะดวก
4. พระอาจารย์ กล่าวกับโยมว่า "ถวายดอกไม้บานๆ แบบนี้ ก็จะได้ประมาณท่านอาจารย์มิตซูโอะ คู่นี้ผู้ชายอายุ ๖๓ ปี ผู้หญิงอายุ ๕๒ ปี ยังไม่ถือว่าไกลนะ เมื่อหลายปีก่อนมีผู้ชายอายุ ๗๓ ปี ผู้หญิงอายุ ๘๒ ปี แต่งงานกัน บรรดาลูกหลานก็คิดว่าจะแต่งไปทำไม ? อายุจนป่านนี้แล้ว แต่เขายืนยันว่าพอเห็นหน้าก็รักเลย ไปเจอกันที่วัดหลวงพ่อพระพุทธชินราช ต่างคนต่างไปทำบุญ พอเห็นหน้าก็รักเลย ทำไมบุพเพสันนิวาสมาช้าแท้ โบราณบอกว่า ตื่นแต่ดึก สึกแต่หนุ่ม ถ้าสึกตอนแก่จะไปทำมาหากินทันใคร ?"
5. "น้ำขึ้นให้รีบตัก" กล่าวคือเมื่อมีโอกาสการลงทุนดีๆ ผ่านเข้ามา ให้รีบคว้าโอกาสนั้นเอาไว้ และเก็บเกี่ยวผลประโยชน์ให้เต็มที่ ก่อนที่ช่วงเวลาที่มีโอกาสดีๆ จะผ่านไป เข้าทำนอง "ตื่นแต่ดึก สึกแต่หนุ่ม" หรือ "สิบเบี้ยใกล้มือ" คือ ได้สิ่งไหนก่อนหรือง่ายก็ควรคว้าเข้าไว้ก่อน.