สำนวนตกกระไดพลอยโจร นิยมใช้เปรียบเทียบเมื่อเราต้องอยู่ในภาวะจำยอมอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ ต้องเข้าร่วมเป็นส่วนหนึ่งของเหตุการแบบคาดไม่ถึง โดยไม่ได้เตรียมตัว หรือเตรียมใจ และไม่ทราบมาก่อนว่าจะเกิดเหตุการณ์แบบนี้ และทำให้คนอื่นเข้าใจผิดว่ามีส่วนร่วมในเหตุการณ์ด้วย แต่ก็ทำอะไรไม่ได้ เลยต้องเลยตามเลย
ที่มาของสำนวน ตกกระไดพลอยโจนนั้น คือการตกกระได ก็เลยกระโจนตามไปดีกว่าที่จะฝืนล้มแล้วจะเจ็บหนักกว่าที่จะตกลงมาปกติ นั่นเอง สำนวนนี้มักใช้เปรียบเทียบคนที่ทำไม่ดีอะไรบางอย่างที่ทำเพราะสถานการณ์พาไป เนื่องจากมักเป็นเรื่องไม่ค่อยดี และไม่มีทางแก้ไข เลยต้องปล่อยเลยตามเลย
- ตก หมายถึง ก. พลัดลง, หล่นลง, เช่น ตกบันได ตกต้นไม้
- กระได หมายถึง น. สิ่งที่ทำเป็นขั้น ๆ สำหรับก้าวขึ้นลง, บันได ก็ว่า.
- พลอย หมายถึง [พฺลอย] น. หินที่มีเนื้อใสสีต่าง ๆ ใช้ทำเป็นเครื่องประดับมีหัวแหวนเป็นต้น, เรียกสิ่งที่ทำเทียมพลอย ว่า พลอยหุง.
- โจน หมายถึง (ปาก) ก. พุ่งตัวลงไปโดยเร็ว เช่น โจนนํ้า, เผ่นข้ามไป เช่น โจนข้ามท้องร่อง, กระโดดไปโดยเร็ว เช่น โจนไปที่ประตู, กระโจน ก็ว่า, โดยปริยายหมายถึงอาการคล้ายคลึงเช่นนั้น เช่น นํ้าโจน บันไดปลาโจน.
ตัวอย่างการใช้งานสำนวนไทยที่กล่าวว่า “ตกกระไดพลอยโจน” ในตัวอย่างประโยค
1. ประยุทธซื้อของไปให้ป้าซึ่งกำลังนั่งเล่นไพ่กันอยู่ พอดีกับที่ตำรวจบุกเข้าจับ ทำให้นายหนุ่มต้องวิ่งหนีไปกับเขาด้วย ถ้าไม่วิ่งก็ต้องโดนตำรวจจับข้อหาเล่นการพนันไปด้วย2. นายสมัครช่วยชาวบ้านต่อต้านพวกนายทุนที่เข้ามาตัดไม้ทำลายป่าอย่างแข็งขัน จนชาวบ้านเห็นความตั้งใจและสนับสนุนให้ลงสมัครเป็นกำนัน ทั้งๆที่นายสมัครไม่ได้สมัครใจเลย แต่ก็หนีไม่ออก เพราะถ้าไม่รับก็ไม่มีใครทำหน้าที่นี้
3. สี่ปีผ่านไปมีนายอำเภอคนใหม่เข้ามาที่อำเภอเต่าร้อง นั่นคือ นายอำเภอชลชาติ ... เรื่องตกกระไดพลอยโจนทำให้ชลชาติต้องเข้ามารับผิดชอบขอแต่งงานกับร้อยแก้ว ..
4. สำนวนที่มาจากอุบัติเหตุ เช่น สำนวน “ตกกระไดพลอยโจน” เป็นสำนวนที่เกิดจากอุบัติเหตุ ขณะที่เมื่อคนหนึ่งตกกระได คนที่อยู่ที่นั่นด้วย มักจะกระโจนเข้าไปช่วย หรือกระโจนเข้าไปช่วยแบบตั้งสติให้มีท่าทาง มีความหมายไป 2 ทาง หมายถึง พลอยประสมไปด้วย เมื่อเห็นจะต้องทำตามไป ส่วนอีกความหมายหนึ่ง หมายถึง ผู้อื่นไปทางหนึ่งก่อนแล้วตนเองก็พลอยตามไปด้วย ถึง เวลาที่ตนเองจะต้องทำ ไม่มีทางหลีกเลี่ยงได้ ก็เลยประสมทำไปด้วยเสียเลย
5. พี่ไม่ใช่หมอดูที่แม่น ขลงอะไรเทือกน้นะคะ แล้วพี่ก็เพิ่งหดนะศศิ ก็ เลยตกกระไดพลอยโจนมาอยู่ที่นี่ไงคะ เอ่อ..ศศิมีอีกเรื่องหนึ่ง ศศิมีข่าวดีมาบ อกพี่ประภัสสรด้วย
6. ผมไม่ได้ตั้งใจจะไปทะเลาะวิวาทกับใคร แต่ตกกระไดพลอยโจนไปอยู่ในกลุ่มที่เคยมีเรื่องก่อเหตุทะเลาะวิวาทกับเพื่อนต่างสถาบัน
7. เขาตกกระไดพลอยโจน ต้องมาทำตัวเป็นสายสืบให้ตำรวจเนื่องจากไปรู้ข้อมูลบางอย่าง ของผู้ก่อการร้าย
8. สมชายไม่ได้ตั้งใจจะไปทะเลาะวิวาทกับเพื่อนต่างสถาบัน แต่ดันตกกระไดพลอยโจนไปอยู่ในกลุ่มที่เคยมีเรื่องกันมาก่อน
9. โร่มอบตัว! คนร้ายร่วมจี้ชิงทองจับตัวประกัน อ้าง “ตกกระไดพลอยโจน” มอบตัวแล้ว! คนร้ายที่ร่วมก่อเหตุชิงสร้อยคอทองคำทนายความในห้างสรรพสินค้าคาร์ฟูร์ และไปจี้จับรปภ.หญิงสถานีรถไฟฟ้าเป็นตัวประกัน พร้อมกับจี้ชิงรถหลบหนี
อ้างอิงข้อมูล : พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๕๔